Kruszyniany to malutka wieś położona w woj. podlaskim, w pow. sokólskim, w gminie Krynki. Powstała w XVII wieku, kiedy to 12 marca 1979 roku król Jan III Sobieski nadał te ziemie Tatarom. Otrzymali te i inne ziemie w okolicy, jako rekompensatę za niewypłacony żołd. Wieś zasiedliło około 45 rodzin tatarskich. Prawo Tatarów do tych terenów potwierdził przywilejem król Stanisław August Poniatowski w 1766 roku.
Pierwszy meczet został zbudowany prawdopodobnie na początku XVIII wieku. Po raz pierwszy wspominany był w dokumencie z 1717 roku. Obecny powstał w drugiej połowie XVIII wieku, lub w pierwszej połowie XIX wieku na miejscu wcześniejszego. Dokładna data budowy nie jest znana. Kilkaset metrów powyżej meczetu znajduje się mizar, czyli cmentarz muzułmański. Jest to jeden z dwóch najważniejszych cmentarzy tatarskich w Polsce.
Meczet w Kruszynianach jest drewniany, w konstrukcji zrębowej, zbudowany na rzucie prostokąta o wymiarach 10 x 13 metrów. Ściany zarówno od zewnątrz jak wewnątrz, zostały oszalowane. Pośrodku trójspadowego dachu, w kalenicy, umieszczona została ośmioboczna wieżyczka nakryta cebulastym hełmem. Dwie czworoboczne wieże, pełniące rolę minaretów, zostały umieszczone we frontowej części budowli.
Meczet podzielony jest na trzy części. Po przekroczeniu drzwi wejściowych znajduje się przedsionek. Tam należy zdjąć obuwie, przed wejściem do kolejnych pomieszczeń. Z przedsionka, dwoje osobnych drzwi prowadzi do części męskiej i żeńskiej, zgodnie w wymogami islamu. Oba pomieszczenia oddziela od siebie drewniana ściana, w której górnej części znajduje się szczelina przesłonięta zasłoną, przez którą kobiety mogą obserwować przebieg modlitw. W części męskiej znajduje się galeria wsparta na dwóch słupach, co pozwala większej liczbie wiernych uczestniczyć w modlitwie. Kobiety i mężczyźni znajdują się w osobnych pomieszczeniach dlatego, aby nic nie rozpraszało ich podczas modłów.
Najważniejszą częścią meczetu jest mihrab, czyli wnęka we wschodniej ścianie męskiej części, wskazująca umowny kierunek Mekki. Wskazuje ona Imamowi oraz wiernym, w którym kierunku powinni się modlić. Ważną rolę pełni również minbar, czyli kazalnica, ustawiona na prawo od mihrabu. Służy ona do wygłaszania przemówień oraz głoszenia chutby, czyli kazania wygłaszanego podczas wspólnej piątkowej modlitwy.
Zgodnie z wymogami islamu, w meczecie nie ma żadnych przedstawień postaci. Natomiast na ścianach zawieszone są muhiry, czyli cytaty z Koranu w języku arabskim. Są one charakterystyczne dla polskich i litewskich Tatarów. Prócz cytatów z Koranu, muhiry mogą również przedstawiać budowle kojarzone z islamem, zazwyczaj meczety.
Meczet w Kruszynianach nadal służy polskim wyznawcom islamu. Opiekują się nim Tatarzy zamieszkujący wieś. Ale został udostępniony do zwiedzania również turystom. Wstęp jest płatny. Zwiedzanie odbywa się z przewodnikiem (lub przewodniczką), którzy w bardzo ciekawy sposób opowiadają nie tylko o tym miejscu, ale również o tradycjach i historii polskich Tatarów.
Po zwiedzeniu meczetu warto wybrać się na mizar, czyli muzułmański cmentarz. Znajduje się kilkaset metrów powyżej świątyni. Prowadzi do niego szeroka droga, więc nie sposób zabłądzić. Cmentarz został założony prawdopodobnie w drugiej połowie XVII wieku, tuż po osiedleniu się w Kruszynianach Tatarów. Otoczony jest kamiennym murem. Najstarsze nagrobki pochodzą z drugiej połowy XVII wieku oraz z wieku XVIII. Są to w większości nieociosane kamienie bez inskrypcji. Najstarszą odczytany napis pochodzi z 1769 roku. Późniejsze kamienne nagrobki mają napisy w języku polskim i arabskim, często przewija się motyw półksiężyca.
Cmentarz użytkowany jest do dnia dzisiejszego. Nowe groby niczym nie różnią się od chrześcijańskich, tylko posiadają symbole islamu czyli półksiężyc z gwiazdą. Również umieszczone są na nich obok napisów po polsku, cytaty z Koranu w języku arabskim. Tatarskich grobów się nie przekopuje, czyli nie można złożyć zmarłego w miejscu, gdzie już ktoś kiedyś był pochowany. Dzięki temu, zachowało się tak dużo starych nagrobków.
Taka ciekawostka związana z pogrzebem tatarskim. Otóż zmarłego do grobu składa się nie w trumnie, lecz owiniętego w całun. Po złożeniu ciała w ziemi, ustawia się nad nim osłaniającą konstrukcję z desek. Dopiero potem imam sypie pierwszą garść ziemi. Na zakończenie pogrzebu każdy dostaje sadogę, czyli słodki poczęstunek, który należy spożyć na cześć zmarłego.
Warto wybrać się do Kruszynian, zwiedzić meczet i mizar, poznać historię, kulturę i tradycje polskich Tatarów. Od rdzennych mieszkańców można dowiedzieć się więcej niż na lekcjach historii. Przewodnicy w sposób niezwykle interesujący opowiadają o tatarskiej mniejszości etnicznej w Polsce. I jak podkreślają, są Polakami i czują się Polakami. We wszystkich konfliktach zbrojnych, aż po II Wojnę Światową walczyli w armiach polskich, walczyli za swoją ojczyznę, Polskę.
Gorąco polecam wizytę w Kruszynianach. Naprawdę warto.
